Tasarım Tescili ve Haksız Rekabet Davaları

Günümüz rekabetçi piyasa koşullarında, ürünlerin sadece işlevsellikleriyle değil, estetik görünüşleriyle de öne çıkması büyük önem taşımaktadır. Bir ürünün veya ambalajının özgün ve çekici tasarımı, tüketicinin tercihini etkileyen, markanın kimliğini oluşturan ve dolayısıyla işletmeler için önemli bir rekabet avantajı sağlayan unsurdur. Bu nedenle, yaratıcı tasarımların korunması, yenilikçiliği teşvik etmek ve haksız uygulamaların önüne geçmek amacıyla hukuki düzenlemelerle güvence altına alınmıştır: Tasarım Tescili ve Haksız Rekabet Davaları.

Bu makalede, endüstriyel tasarımın ne olduğu, Türk hukukunda tasarım tescili sisteminin nasıl işlediği, tasarım tescili için aranan şartlar, tescilli tasarımın sağladığı haklar, tescilsiz tasarımların korunması, haksız rekabet kavramı ve haksız rekabet davalarının özellikleri, bu davaların tasarım ihlalleriyle ilişkisi ve bu süreçlerde dikkat edilmesi gereken önemli hukuki hususlar Türk Patent ve Marka Kurumu (TPMK) mevzuatı ve Türk Ticaret Kanunu (TTK) hükümleri çerçevesinde kapsamlı bir şekilde incelenecektir. Amacımız, hem tasarımcıların hem de işletmelerin tasarımlarını nasıl koruyacaklarını ve haksız rekabet durumlarında hangi hukuki yollara başvurabileceklerini anlamalarına yardımcı olmaktır.

Endüstriyel Tasarım Nedir ve Neden Önemlidir?

Endüstriyel tasarım, bir ürünün, ambalajının, birleşenlerinin veya birden çok nesnenin bir arada oluşturduğu setin, renk, biçim, doku, malzeme veya süsleme gibi dış görünüş özelliklerinin tamamını veya bir kısmını ifade eder. Bir sandalyenin formu, bir telefonun arayüzü, bir şişenin şekli veya bir ayakkabının deseni endüstriyel tasarıma örnek teşkil edebilir.

Tasarımın önemi şuradan kaynaklanır:

Tüketici Tercihi: Estetik ve çekici tasarımlar, tüketicinin ilgisini çeker ve satın alma kararında etkili olur.
Marka Kimliği: Özgün tasarımlar, markanın tanınmasını ve diğerlerinden ayrışmasını sağlar.
Rekabet Avantajı: Başarılı bir tasarım, taklit edilmesi zor bir rekabet avantajı yaratır.
Ekonomik Değer: Tasarımlar, işletmeler için somut bir ekonomik değer taşır ve lisanslama veya devir yoluyla gelir elde edilebilir.

Bu nedenle, tasarımların hukuki koruma altına alınması, hem tasarımcıların yaratıcılığını ödüllendirir hem de piyasada adil rekabet ortamını sağlar.

Tasarım Tescili: Hukuki Korumanın Temeli

Türk hukukunda endüstriyel tasarımların korunması, temel olarak 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu (SMK) ile düzenlenmiştir. Bu Kanun, tasarımların tescilini ve tescilden doğan hakları belirler.

Tasarım Tescili İçin Aranan Şartlar (SMK Madde 56)

Bir tasarımın tescil edilebilmesi için iki temel şartı taşıması gerekir:

Yenilik: Bir tasarımın, başvurudan önce veya rüçhan hakkı varsa rüçhan tarihinden önce, dünyanın herhangi bir yerinde kamuya sunulmamış olması gerekir. Yani, tasarımın yeni olması, daha önce var olmaması veya birebir aynısının kamuya açıklanmamış olması şarttır.
- Yenilik Kontrolü: Türk Patent ve Marka Kurumu (TPMK) tarafından yapılan incelemede, tasarımın yenilik kriterini karşılayıp karşılamadığı araştırılır.
Ayırt Edici Nitelik: Bir tasarımın, bilgilenmiş kullanıcı üzerinde genel izlenim olarak, başvuru tarihinden önce kamuya sunulmuş herhangi bir tasarımın genel izleniminden farklı olması gerekir. Bu, tasarımın benzerlerinden kolayca ayırt edilebilir olması anlamına gelir.
- Bilgilenmiş Kullanıcı: Alanında ortalama bilgiye ve gözlem yeteneğine sahip olan, ancak uzman olmayan kişidir. Tasarımın özgünlüğü bu kişinin gözünden değerlendirilir.

Önemli Not: Tasarım tescili için başvuru yapmadan önce, tasarımın kamuya açıklanmasından itibaren on iki aylık bir koruma süresi vardır. Bu süreye “lütuf süresi” denir. Bu süre içinde yapılan kamuya açıklama, tasarımın yeniliğini ortadan kaldırmaz. Bu, tasarımcıların pazarlama veya test süreçleri sırasında tescil başvurusunu geciktirme esnekliği sağlar.

Tasarım Tescili Süreci

Başvuru: Tasarım sahibi veya vekili (genellikle patent ve marka vekilleri) Türk Patent ve Marka Kurumu’na (TPMK) tasarım tescili başvurusunda bulunur. Başvuru, tasarımın görsel temsilini (çizimler, fotoğraflar) ve bir tanımını içerir.
Şekli İnceleme: TPMK, başvurunun şekli şartlara uygunluğunu inceler.
Yenilik ve Ayırt Edicilik İncelemesi: TPMK, tasarımın yenilik ve ayırt edicilik şartlarını taşıyıp taşımadığını araştırır.
Yayın: Şartları taşıyan tasarım başvurusu, Resmî Tasarım Bülteni’nde yayımlanır.
İtiraz Süresi: Yayıma itiraz süresi içinde (genellikle 3 ay), üçüncü kişiler tasarımın tescil şartlarını taşımadığı iddiasıyla itirazda bulunabilirler.
Tescil: İtiraz süresi içinde itiraz olmazsa veya itirazlar reddedilirse, tasarım tescil edilir. Tescil, başvuru tarihinden itibaren geçerlidir.

Tescilli Tasarımın Sağladığı Haklar (SMK Madde 59)

Tescilli bir tasarım, sahibine önemli haklar sağlar:

Münhasır Hak: Tasarım sahibi, tescilli tasarımına ilişkin olarak üçüncü kişiler tarafından izinsiz olarak çoğaltılmasını, piyasaya sürülmesini, satılmasını, ithal ve ihraç edilmesini engelleme yetkisine sahiptir. Bu, tasarımın ticari kullanımının kontrolü anlamına gelir.
Lisans Verme ve Devir: Tasarım sahibi, tescilli tasarımını başkalarına kullanma hakkı (lisans) verebilir veya tasarım üzerindeki mülkiyetini (devir) edebilir.
Koruma Süresi: Tescilli bir tasarım, başvuru tarihinden itibaren 5 yıl süreyle korunur. Bu süre, beşer yıllık dönemler halinde yenilenerek toplamda 25 yıla kadar uzatılabilir.

Tescilsiz Tasarımların Korunması (SMK Madde 69)

Türk hukukunda, tasarımların tescil edilmemiş olsa bile belirli koşullarda korunması mümkündür. SMK Madde 69, tescilsiz tasarımların korunmasını düzenler:

Koruma Süresi: Tasarımın kamuya ilk kez sunulduğu tarihten itibaren üç yıl süreyle korunur.
Kapsam: Tescilsiz tasarım, yalnızca kasıtlı olarak taklit edilen veya ticari amaçla kötüye kullanılan tasarımlara karşı koruma sağlar. Yani, tescilli tasarımdaki gibi mutlak bir münhasır hak sağlamaz; sadece kötü niyetli taklitlere karşı koruma sunar.
İspat Yükü: Tasarım sahibi, tescilsiz tasarımın korunması için kötü niyetli taklidi ve tasarımın kamuya sunulma tarihini ispatlamak zorundadır.

Tescilsiz koruma, özellikle kısa ömürlü veya hızlı değişen ürünlerde (örneğin, moda ürünleri) tasarımcılara bir esneklik sağlar. Ancak hukuki süreçlerde ispat yükü ve koruma kapsamının sınırlı olması nedeniyle, uzun vadeli ve stratejik önem taşıyan tasarımlar için tescil ettirmek her zaman daha güvenli ve etkili bir yoldur.

Haksız Rekabet Davaları: Genel Çerçeve

Haksız rekabet, Türk Ticaret Kanunu (TTK) Madde 54 ve devamı maddelerinde düzenlenen, dürüstlük kuralına aykırı davranışlarla rakiplerin iş yapma kapasitelerini veya piyasayı olumsuz etkileyen eylemlerdir. Haksız rekabet, genel bir koruma aracıdır ve sadece tasarımlara özgü değildir.

Haksız Rekabet Halleri (TTK Madde 55): TTK, haksız rekabet hallerini örnekleyici nitelikte saymıştır. Bunlardan bazıları şunlardır:

Başkalarının mal veya hizmetlerine yönelik yanıltıcı bilgi vermek.
İtibar zedeleyici beyanlarda bulunmak.
Taklit etme: Özellikle bir başkasının ürünlerini, hizmetlerini, ambalajlarını, tasarımlarını veya ticari görünümlerini haksız yere taklit ederek piyasada karışıklığa yol açmak.
Sırların hukuka aykırı yollarla elde edilmesi veya açıklanması.
Çalışanları veya temsilcileri hukuka aykırı yollarla elde etmek.

Haksız rekabetin amacı, piyasada dürüst ve bozulmamış bir rekabet ortamı sağlamaktır.

Haksız Rekabet Davasının Tarafları ve Talepleri

Davacı: Haksız rekabet fiilinden zarar gören veya zarar görme tehlikesi altında bulunan kişiler (rakipler, müşteriler, meslek kuruluşları).
Davalı: Haksız rekabet fiilini gerçekleştiren kişi veya işletme.

Haksız Rekabet Davasında Talep Edilebilecekler (TTK Madde 56):

Haksız rekabet fiilinin tespiti.
Haksız rekabet fiilinin durdurulması.
Haksız rekabetin önlenmesi.
Haksız rekabetin maddi sonuçlarının giderilmesi (örneğin, yanlış reklamların düzeltilmesi).
Maddi ve manevi tazminat.
Karar ilanının sağlanması.

Tasarım İhlalleri ve Haksız Rekabet Davaları Arasındaki İlişki

Tasarım ihlalleri ile haksız rekabet davaları arasında yakın bir ilişki vardır. Bir tasarımın izinsiz kullanılması veya taklit edilmesi, hem SMK’dan kaynaklanan tasarım hakkına tecavüz (ihlali) hem de TTK’dan kaynaklanan haksız rekabet fiilini oluşturabilir.

Farklar ve Ortak Yönler:

Koruma Alanı:
- Tasarım Tescili İhlali: Tasarım tescili, sahibine mutlak bir hak tanır. Tescilli bir tasarımın aynısının veya benzerinin izinsiz kullanılması, kusur aranmaksızın ihlal teşkil eder. Esas olarak tasarımın korunmasını amaçlar.
- Haksız Rekabet: Daha genel bir koruma sağlar ve piyasada dürüstlük kuralına aykırı her türlü davranışı kapsar. Tasarımın taklidi, haksız rekabetin özel bir halidir ve genellikle “karıştırmaya yol açma” veya “başkalarının iş ürünlerinden haksız yararlanma” şeklinde tezahür eder. Haksız rekabette, fiilin dürüstlük kuralına aykırı olması ve rekabet ortamını bozması aranır.
İspat Yükü:
- Tasarım Tescili İhlali: Tescil belgesi, hakkın varlığını gösterir. İhlalin ispatı, genellikle ürünlerin karşılaştırılmasıyla kolaylaşır.
- Haksız Rekabet: Davacının, haksız rekabet fiilinin varlığını, dürüstlük kuralına aykırılığını ve varsa uğradığı zararı ispatlaması gerekir.
Uygulama Alanı:
- Tescilli Tasarımlar: Hem tasarım ihlali davası hem de haksız rekabet davasına konu olabilir.
- Tescilsiz Tasarımlar: Tescilsiz tasarımların korunması, SMK’da sınırlı tutulduğu için, genellikle haksız rekabet hükümleri aracılığıyla daha geniş bir koruma sağlanabilir. Özellikle tasarımların genel görünümünün, ambalajının veya ürünün ayırt edici özelliklerinin taklit edilmesi yoluyla tüketicide karışıklık yaratılması haksız rekabet davasının konusu olabilir.

Dava Yolları:

Tasarım ihlali davası, Fikri ve Sınai Haklar Hukuk Mahkemeleri’nde (veya ihtisas mahkemesi olmayan yerlerde Asliye Hukuk Mahkemeleri’nde) açılır.
Haksız rekabet davası ise Asliye Ticaret Mahkemeleri’nde açılır. Uygulamada, genellikle her iki dava da birlikte veya ayrı ayrı açılabilir.

Dava Süreçleri ve Dikkat Edilmesi Gerekenler

Delil Toplama:
- İhlal edilen veya taklit edilen ürünlerin fotoğrafları, numuneleri, faturaları.
- Tasarım tescil belgesi (varsa).
- Piyasada karışıklık yaratıldığına dair kanıtlar (müşteri şikayetleri, uzman görüşleri).
- Taklidin kasıtlı yapıldığına dair yazışmalar veya belgeler (tescilsiz tasarım için).
- Ticari defterler ve kayıtlar (zarar hesabı için).
Önleyici Tedbirler:
- Dava açılmadan önce veya dava ile birlikte, haksız eylemin durdurulması, ürünlerin toplatılması gibi ihtiyati tedbir talebinde bulunulabilir. Bu, ihlalin devam etmesini engellemek için kritik öneme sahiptir.
Maddi ve Manevi Tazminat:
- Maddi Tazminat: İhlal veya haksız rekabet nedeniyle uğranılan kâr kaybı, yapılan masraflar veya taklitçinin elde ettiği haksız kazanç gibi kalemler üzerinden talep edilebilir.
- Manevi Tazminat: Kişiliğin veya markanın itibarının zedelenmesi nedeniyle manevi tazminat talep edilebilir.
İdari Para Cezaları:
- Bazı durumlarda, Sınai Mülkiyet Kanunu’na göre tasarım haklarının ihlali durumunda idari para cezaları da uygulanabilir.
Zamanaşımı:
- Tasarım İhlali Davaları: SMK’da özel bir zamanaşımı süresi belirtilmediği için genel hükümler (TBK 72. Madde) uygulanır. Ancak hukuka aykırı fiil nedeniyle doğan alacak davaları 2 yıllık kısa zamanaşımına tabi olabilir.
- Haksız Rekabet Davaları: TTK Madde 60’a göre, haksız rekabet davaları, fiilin öğrenildiği tarihten itibaren bir yıl ve her halde fiilin işlenmesinden itibaren üç yıl içinde zamanaşımına uğrar. Bu süreler hak düşürücü olmayıp zamanaşımı süreleridir.
Uzmanlık Gerekliliği:
- Tasarım hukuku ve haksız rekabet davaları, özel uzmanlık gerektiren alanlardır. Bu nedenle, davaya ilişkin tüm delillerin eksiksiz sunulması ve sürecin bir Fikri ve Sınai Mülkiyet Hukuku avukatı tarafından takip edilmesi büyük önem taşır.

Sonuç

Tasarım tescili ve haksız rekabet davaları, endüstriyel tasarımların hukuki koruma altına alınmasında ve piyasada adil rekabetin sağlanmasında birbirini tamamlayan iki önemli mekanizmadır. Tasarım tescili, sahibine mutlak bir münhasır hak tanıyarak tasarımı izinsiz kullanımlara karşı güçlü bir şekilde korurken, tescilsiz tasarımların korunması ise belirli şartlarda mümkün olmakla birlikte daha sınırlıdır. Haksız rekabet hükümleri ise, tasarımların taklit edilmesi de dahil olmak üzere, piyasada dürüstlük kuralına aykırı her türlü eyleme karşı genel bir koruma sağlar.

Bir tasarımın izinsiz kullanılması veya taklit edilmesi durumunda, tasarım hakkı ihlali davası ile haksız rekabet davası birlikte veya ayrı ayrı açılarak en etkin hukuki koruma sağlanabilir. Bu süreçlerde delil toplama, ihtiyati tedbir talebinde bulunma ve doğru tazminat kalemlerini belirleme kritik öneme sahiptir. İşletmelerin ve tasarımcıların yaratıcılıklarını ve yatırımlarını koruyabilmeleri için tasarımlarını tescil ettirmeleri ve hukuki süreçlerde uzman desteği almaları büyük önem taşımaktadır.

Sık Sorulan Sorular

Endüstriyel tasarım nedir? Bir ürünün, ambalajının veya birleşenlerinin dış görünüş özelliklerinin (biçim, renk, doku, süsleme vb.) tamamını veya bir kısmını ifade eden, estetik ve işlevsel bir bütündür.
Tasarım tescili için hangi şartlar aranır? Bir tasarımın tescil edilebilmesi için yenilik (daha önce kamuya sunulmamış olması) ve ayırt edici nitelik (bilgilenmiş kullanıcı üzerinde farklı bir genel izlenim bırakması) şartları aranır.
Tasarım tescili nerede yapılır? Tasarım tescili başvuruları Türk Patent ve Marka Kurumu (TPMK)‘na yapılır.
Tescilli tasarımın koruma süresi ne kadardır? Tescilli bir tasarım, başvuru tarihinden itibaren 5 yıl süreyle korunur ve bu süre beşer yıllık dönemler halinde yenilenerek toplamda 25 yıla kadar uzatılabilir.
Tescilsiz tasarımlar korunur mu? Evet, Türk hukukunda tescilsiz tasarımlar, kamuya ilk sunulduğu tarihten itibaren üç yıl süreyle korunur. Ancak bu koruma, sadece kasıtlı taklitlere karşı geçerlidir ve tescilli tasarımdaki gibi mutlak bir hak sağlamaz.
Haksız rekabet nedir? Haksız rekabet, dürüstlük kuralına aykırı davranışlarla rakiplerin iş yapma kapasitelerini veya piyasayı olumsuz etkileyen, Türk Ticaret Kanunu’nda düzenlenen fiillerdir.
Tasarım taklidi haksız rekabet sayılır mı? Evet, bir tasarımın izinsiz ve kötü niyetli taklit edilmesi, tüketicide karışıklık yaratıyorsa veya haksız yararlanma amacı taşıyorsa haksız rekabet fiili olarak kabul edilebilir.
Tasarım tescili ihlali davası ile haksız rekabet davası birlikte açılabilir mi? Evet, bir tasarımın izinsiz kullanılması hem tasarım hakkına tecavüz hem de haksız rekabet fiili oluşturabileceği için, her iki dava da birlikte veya ayrı ayrı açılabilir.
Tasarım ihlali davalarında hangi mahkeme görevlidir? Fikri ve Sınai Haklar Hukuk Mahkemeleri, bu tür davalara bakmakla görevlidir. İhtisas mahkemesi olmayan yerlerde Asliye Hukuk Mahkemeleri görevlidir.
Haksız rekabet davalarında hangi mahkeme görevlidir? Asliye Ticaret Mahkemeleri, haksız rekabet davalarına bakmakla görevlidir.
Tasarım ihlali veya haksız rekabet durumunda ne talep edilebilir? Fiilin tespiti, durdurulması, önlenmesi, maddi ve manevi tazminat, kararın ilan edilmesi gibi taleplerde bulunulabilir.
Dava sürecinde ihtiyati tedbir talep edilebilir mi? Evet, davanın başında veya dava ile birlikte, haksız eylemin durdurulması ve ihlal eden ürünlerin toplatılması gibi ihtiyati tedbir talebinde bulunulabilir.
Haksız rekabet davalarında zamanaşımı süresi ne kadardır? Fiilin öğrenildiği tarihten itibaren bir yıl ve her halde fiilin işlenmesinden itibaren üç yıl içinde zamanaşımına uğrar.
Lütuf süresi nedir? Bir tasarımın kamuya açıklanmasından itibaren 12 ay içinde yapılan tescil başvurularında, bu kamuya açıklamanın tasarımın yeniliğini ortadan kaldırmaması halidir. Tasarımcılara başvuru için ek süre tanır.
Tasarım tescili, haksız rekabet davalarını açmayı engeller mi? Hayır, tasarım tescili mutlak bir hak koruması sağlarken, haksız rekabet hükümleri daha genel bir koruma sunar. Bir tasarımın tescilli olması, o tasarımla ilgili haksız rekabet fiillerine karşı dava açmayı engellemez, aksine ispat kolaylığı sağlayabilir.

Alsancak Hukuk Bürosu